Kartka z historii PG | Politechnika Gdańska

Decyzja o powołaniu uczelni zapadła w marcu 1899 r., a samą budowę rozpoczęto rok później. Przy Drodze Św. Michała (obecnie ul. R. Traugutta), na gruntach wykupionych przez Radę Miejską miano wznieść pierwszą na Pomorzu wyższą szkołę techniczną. W sierpniu 1900 r. na olbrzymim placu ruszyły roboty pod kierunkiem projektodawcy i architekta, Alberta Carstena. Pochodzący z żydowskiej rodziny mieszkającej w Berlinie – wpierw student historii sztuki i matematyki, ostatecznie zaś absolwent tamtejszej Akademii Budowlanej, po ukończeniu studiów pracował w Ministerstwie Robót Publicznych. Przy wznoszeniu gdańskiej uczelni, do której projekty przygotowywał też Georg Thür i Hermann Eggert, Carsten był zaabsorbowany najmniejszym nawet detalem architektonicznym, ornamentem i udogodnieniem technicznym (m.in. nowoczesna wentylacja i skomplikowany, podwójny system ogrzewania z zastosowaniem żeliwnych, ozdobnych grzejników, wyposażenie laboratoriów, ruchome tablice, "otwarty" układ okresowy pierwiastków w audytorium Instytutu Chemicznego i wiele innych). Później zdolny projektant został wykładowcą, szefem Katedry Architektury, dziekanem Wydziału Budownictwa i pierwszym prorektorem gdańskiej uczelni. Jego ekipa dopełniła wszelkich starań, by zgodnie z powziętymi założeniami powstała w Gdańsku uczelnia łącząca najnowsze osiągnięcia techniczne, architektoniczne i estetyczne. Niemniej ważna była dydaktyka, tj. nauczanie teorii i praktyka odpowiadająca ówczesnym standardom. Wszak uczelnia miała stać się zapleczem przygotowującym wykwalifikowaną kadrę specjalistów w dziedzinach, takich jak gospodarka morska, czy budownictwo. Ważnym źródłem do poznania dziejów wznoszenia pierwszych, przedwojennych gmachów, są serie odbitek fotograficznych przechowywane w zbiorach Sekcji Historycznej naszej Biblioteki. Dokumentują one stan z placu budowy z lat 1900-1904. Fotografie zostały wykonane najprawdopodobniej przez Romana Ulatowskiego, który z czasem stał się jednym z najwybitniejszych polskich fotografików. W centrum jego zainteresowań znalazły się perły architektury, zabytki i rodzimy pejzaż. Tymczasem na przełomie XIX i XX w. terminował on w Berlinie, m.in. w atelier cesarskiego fotografa J.C. Schaarwächtera. Do jesieni 1904 r. wzniesiono budynki dla Wydziału Chemicznego, Gmach Główny, Instytut Elektrotechniczny oraz Laboratorium Maszynowe. Wtedy też budynki zostały oddane do użytku kadrze wykładowców i studentom. Ostatni cesarz Niemiec i król Prus Wilhelm II Hochenzollern 6 października 1904 r. uroczyście otworzył Królewsko-Pruską Wyższą Szkołę Techniczną w Gdańsku (Königliche Preussische Technische Hochschule zu Danzig - tak brzmiała pierwsza nazwa). Podobizna władcy jako zleceniodawcy i najważniejszego patrona szkoły znalazła się zresztą na płaskorzeźbionym medalionie w portyku nad wejściem do Gmachu Głównego (czyli tam, gdzie dziś widnieje herb uczelni). O tym, jak wyglądały historyczne budynki mające przypominać charakterystyczne budowle Gdańska wzniesione w stylu północnego renesansu, a także ich wnętrza w chwili oddania kompleksu do użytku, wiemy z broszury wydanej na okoliczność uroczystego rozpoczęcia pierwszego w dziejach uczelni roku akademickiego. Z dość drobiazgowego tekstu wynika, że w przeciwieństwie do historyzujących fasad, gdzie czerwień cegły i szarość piaskowca zestawiono z bogatą ornamentyką, we wnętrzach panował duch modernizmu, zwłaszcza secesji. I tak na przykład kolorystyka auli utrzymana była w tonacji zieleni i stonowanego złota, dekoracyjne kolumny i architraw wykonano z belgijskiego marmuru i brązu, okna częściowo wypełniały barwne witraże, a sztuczne oświetlenie zapewniały lampy Nersta - żarówki wytwarzające światło zbliżone do widma dziennego - hit nowoczesności. Lampy Nersta zainstalowano zresztą także w holu I i II piętra, korytarzach i salach wykładowych. W 1909 r. do dotychczasowego zespołu dodano budynki Laboratorium Wytrzymałościowego, w 1912 r. Instytut Hydromechaniki i powiększono halę maszynową. Do Gmachu Głównego dobudowano w 1929 r. Audytorium Maximum (na 400 miejsc) dla Wydziału Matematyki i Fizyki. Ważną rolę w kształtowaniu otoczenia uczelni, czyli pierwszego kampusu, odegrały nasadzenia zieleni. Połączono regularne kompozycje i ogrody ukształtowane geometrycznie podkreślające osie reprezentacyjnych budynków z zielenią parkową. Zaplanowano również tereny rekreacyjne i sportowe, m.in. korty tenisowe. Nowo powstała uczelnia mogła pochwalić się sześcioma fakultetami, były to: Architektura, Budownictwo, Budowa Maszyn i Elektrotechnika, Budowa Okrętów i Maszyn Okrętowych, Chemia oraz Nauki Ogólne. Największą grupę studentów stanowili Niemcy, kolejną liczebnie grupą byli Polacy. Poza nimi w wyższej szkole technicznej studiowała młodzież innych narodowości, m.in.: litewskiej, estońskiej, fińskiej, japońskiej, chińskiej, czeskiej, węgierskiej, żydowskiej, francuskiej, czy holenderskiej. Po zakończeniu I wojny światowej, 28 lipca 1921 r., uczelnia została przekazana władzom Wolnego Miasta Gdańska, które zostało utworzone na mocy Traktatu Wersalskiego. Do końca roku akademickiego 1921/1922 utrzymywała się struktura, o której wspomniano wyżej. Po dojściu Hitlera do władzy w latach 1939-1941 zmieniono nazwę uczelni na Wyższą Szkołę Techniczną w Gdańsku (Technische Hochschule Danzig), a w latach 1941-1945 funkcjonowała nazwa Wyższej Szkoły Rzeszy w Gdańsku (Reichshochschule Danzig), ze znacznie zmniejszoną liczbą studentów i kadry naukowej. W styczniu 1945 r., zatem podczas działań II wojny światowej zawieszono zajęcia i rozpoczęto ewakuację wyposażenia, księgozbioru, urządzeń technicznych i przyrządów badawczych, a także pracowników. Budynki uczelni, przede wszystkim Gmach Główny, dostosowano do potrzeb szpitala wojennego. Wiosną, w wyniku ostrzału artyleryjskiego radzieckiej Armii Czerwonej, powstał olbrzymi pożar. Pochłonął on wszystkie reprezentacyjne pomieszczenia środkowego traktu Gmachu Głównego, w tym aulę dekorowaną olbrzymimi malowidłami i salę posiedzeń senatu wyłożoną dębową boazerią i wyposażoną w oryginalne meble gdańskie. Zniszczeniu uległa także biblioteka z częścią bezcennego, niewywiezionego księgozbioru…

 
Literatura:
1. Lepacka A. M., Ze zbiorów Sekcji Historycznej Biblioteki Politechniki Gdańskiej. Fotografie przedwojennej Wyższej Szkoły Technicznej jako dokument ikonograficzny [w:] Biblioteki osobliwości. Libraries of Curiosities, red. A. Baliński, Gdańsk 2023, s. 287-304.
2. Szczepański J., Architektura zespołu Politechniki Gdańskiej 1904-2018, Gdańsk 2019.
3. Technische Hochschule in Danzig: Festschrift zur Eröffnung 6. Oktober 1904, Danzig 1904.
Ilustracja:
Plac budowy Königliche Technische Hochschule zu Danzig. Widok z Szubienicznej Góry, od strony pd-wsch., lato 1901 r. W tle dzisiejszy Wrzeszcz Górny, Aleja Grunwaldzka i Zatoka Gdańska. (Fot. ze zbiorów Sekcji Historycznej Biblioteki PG).
 
Kontakt: anna.lepacka@pg.edu.pl

Pierwsza organizacja skupiająca studentów Polaków, działała od 1913 r. W 1918 r. została przekształcona w Związek Akademików Gdańskich "Wisła". O potrzebie utworzenia Bratniej Pomocy zdecydowano w czerwcu 1920 r. na walnym zebraniu Związku Akademików Gdańskich "Wisła".

Powołano specjalną komisję organizacyjną samopomocy – Bratnia Pomoc. Zebranie komisji statutowej odbyło się 10 listopada 1920 r. 29 czerwca 1921 roku na ogólnym zebraniu została założona Bratnia Pomoc z oficjalną nazwą: "Bratnia Pomoc" Zrzeszenie Studentów Polaków Politechniki Gdańskiej" (ZSPPG) zatwierdzona formalnie przez władze politechniki 22 października 1921 roku. Bratnia Pomoc miała charakter reprezentacyjno-samopomocowy i zrzeszała wszystkich Polaków studiujących na Uczelni.

Prezesem wybrano Adama Doboszyńskiego – studenta Wydziału Inżynierii Budowlanej. Tymczasem Jan Chodziński doprowadził do uzyskania budynków byłych koszar wojskowych mieszczących się przy Heeresanger 11 (obecnie Szkoła Podstawowa nr 49 im. Ks. Bronisława Komorowskiego przy al. Legionów) na rzecz polskiego Domu Akademickiego w Gdańsku-Wrzeszczu. Spełniał on wymogi socjalne, posiadał stołówkę, czytelnię, świetlicę, itp. Tam również mieścił się Zarząd Bratniej Pomocy ZSPPG.

Zrzeszenie dzieliło się na cztery referaty: społeczny, pracy i opieki, prasowy i gospodarczy. Wszyscy członkowie ZAG "Wisła" należeli do Bratniej Pomocy. Podobnie jak na innych uczelniach polskich, Bratnia Pomoc była organizacją nadrzędną dla wszystkich polskich organizacji studenckich i kół naukowych (Koło Studentów Polaków Techniki Okrętowej Politechniki Gdańskiej "Korab", Koło Mechaników i Elektrotechników Studentów Polaków PG, Koło Studentów Architektury PG, Koło Inżynierii Studentów Polaków PG, Koło Lotnicze Studentów Polaków PG, Koło Chemików Studentów Polaków PG) oraz korporacji akademickich, zrzeszeń sportowych, kół regionalnych i kół zainteresowań, a także polskich studentów niezrzeszonych. Statut Bratniej Pomocy ZSPPG wzorował się na statucie Bratniej Pomocy Uniwersytetu Poznańskiego.

Bratnia Pomoc ZSPPG miała podobną do większości organizacji samorządowych działających w uczelniach krajowych strukturę organizacyjną, zadania oraz cele, tj. udzielanie pomocy materialnej, mieszkaniowej i lekarskiej polskim studentom PG, ich integrację i obronę interesów. Działalność zrzeszenia była objęta patronatem Komisarza Generalnego RP, który powołał Komisję dla Spraw Pomocy Studentom Polakom Politechniki Gdańskiej z udziałem prezesa Bratniej Pomocy i równocześnie przekazywał studentom dotacje rządu polskiego.

Zarząd ZSPPG Bratniej Pomocy dzielił się na 2 działy: Zewnętrzny i Wewnętrzny i 3 wydziały. Dział Zewnętrzny był odpowiedzialny za całokształt działalności zrzeszenia, m.in.: utrzymywanie kontaktów z władzami w kraju, z Komisariatem Generalnym RP w Gdańsku, władzami PG, społeczeństwem i młodzieżą. W Dziale Zewnętrznym funkcjonował Wydział Reprezentacyjny, Wydział Prasowy, który dzielił się na Referat Prasy i Referat Propagandy (propaganda w prasie, informowanie społeczeństwa o warunkach studiów na gdańskiej PG), Wydział Imprez – organizowanie spotkań reprezentacyjnych i dochodowych: bale, przedstawienia, zabawy taneczne. Dział Wewnętrzny zajmował się warunkami materialnymi członków, rozwojem naukowym i kulturalnym. Wydział Gospodarczy natomiast zarządzał domem akademickim i stołówkami udzielając zapomóg Bratniej Pomocy ZSPPG.

Wydział Kulturalno-Oświatowy miał za zadanie opiekę nad biblioteką i czytelnią, kolportaż czasopism, organizowanie wycieczek i akcji o charakterze kulturalno-oświatowym. Wzrost opłat za studia uchwalony w 1924 r. przez Senat Wolnego Miasta Gdańska spowodował, że wielu żaków nie mogło kontynuować nauki, więc liczba członków Bratniej Pomocy ZSPPG się zmniejszyła. Warto przy okazji podkreślić, że pomoc otrzymywana od rządu polskiego była niewystarczająca, a koszty utrzymania w Gdańsku były wyższe niż w Polsce.

Od 1930 r. nastąpił wzrost liczby studentów polskich na Politechnice Gdańskiej. Wtedy też uzyskano drugą część budynku we Wrzeszczu przeznaczoną na powiększenie domu akademickiego, przy czym brak funduszy spowodował, że adaptacja i remont obiektu musiał odbyć się we własnym zakresie. Faktem jest, że sytuacja materialna studentów była trudna, problemów nastręczały też wysokie koszty nauki. Otrzymywano pomoc od Towarzystwa Pomocy Naukowej w Gdańsku działającego od 20 września 1921 r., Towarzystwa Pomocy Studentom Polakom Politechniki Gdańskiej (założone w 1930 r.), od Rady Naczelnej dla Spraw Pomocy Młodzieży Akademickiej w Warszawie, Towarzystwa Przyjaciół Młodzieży Akademickiej i Towarzystwa Opieki Kulturalnej nad Polakami zamieszkałymi za granicą im. Adama Mickiewicza w Warszawie, Naczelnej Rady do Spraw Pomocy Polskiej Młodzieży Akademickiej i Wojewódzkiego Komitetu Pomocy Polskiej Młodzieży Akademickiej w Toruniu.

W pomoc polskim studentom angażowało się także wielu wybitnych ludzi kultury i działaczy polonijnych organizując wydarzenia artystyczne. Wpływy z biletów z koncertów przeznaczano na pomoc i stypendia oraz polski Dom Akademicki. I tak np. w grudniu 1927 r. zorganizowano koncert Jana Kiepury, z którego uzyskano kwotę 5000 guldenów. Rok później odbył się koncert śpiewaków Opery w Warszawie: Ewy Bandrowskiej – Turskiej i Eugeniusza Bandrowskiego. Uczestniczył w nim Henryk Strasburger – Komisarz Generalny RP w WMG. Światowej klasy pianista Artur Rubinstein koncertując w Gdańsku w 1930 r. przekazał dochód z koncertu na polski Dom Akademicki, udzielił również wsparcia finansowego Bratniej Pomocy ZSPPG.

Organizowano również coroczne bale akademickie, np. 1 lutego 1932 r. z gośćmi z Polonii Gdańskiej i z Pomorza w Sali Strzelnicy. Bratnia Pomoc ZSPPG w 1935 r. zorganizowała inaugurację roku akademickiego dla polskich studentów w słynnym hotelu Śródmieścia "Danziger Hof".W programie była uroczysta akademia i taneczny wieczorek towarzyski.

Wydział Społeczny Bratniej Pomocy ZSPPG został utworzony 17 czerwca 1925 r., koordynował i kierował Akcją kulturalno-oświatową wśród Polaków żyjących w Wolnym Mieście Gdańsku. Jednym z ważnych zadań było utrwalanie znajomości języka polskiego i wiedzy o historii Polski i kulturze. Organizowano bezpłatne kursy języka polskiego dla pracowników m.in. dyrekcji Polskich Kolei Państwowych oraz "wieczory ludowe", podczas których wygłaszano referaty i wystawiano przedstawienia. Poza tym studenci współpracowali z towarzystwami śpiewaczymi i zespołami sportowymi na wsi z ludnością polską. W latach 1926-1927 zorganizowano imprezy w dzielnicach Gdańska, takich jak: Siedlce, Wrzeszcz, Orunia, Oliwa, Nowy Port, a także w Sopocie i w Trąbkach Wielkich. Jednocześnie prowadzono akcje promujące rozbudowę Gdyni oraz sprawy związane z morzem, m.in.: przygotowywano ulotki, wykłady, prelekcje o tematyce morskiej. Zainicjowano przyjmowanie wycieczek z Polski do Gdyni, Żarnowca, Jastarni i w ogóle na Kaszuby oraz oprowadzanie po Gdańsku. W 1935 r. odbył się obóz studencki w Tupadłach koło Jastrzębiej Góry dla młodzieży z uczelni polskich i studentów z innych krajów.

Studenci prowadzili akcje promujące Politechnikę Gdańską zachęcając maturzystów z Rzeczypospolitej do studiowania nad Bałtykiem. W 1934 r. zorganizowano ogólnopolski konkurs na plakat z hasłem "Studiuj w Gdańsku!". Nagrodzone prace miały formę plakatu i pocztówek kolportowanych w Polsce. Zamieszczano też audycje o uczelni i studiach w Polskim Radiu w Warszawie. Warto pamiętać, że studenci Polacy uczestniczyli w obchodach świąt narodowych – 3 Maja, 11 Listopada oraz innych uroczystościach patriotycznych. Podczas wyborów do Volkstagu (parlamentu), brali udział w akcji wspierającej polskich przedstawicieli, m.in. organizowali odczyty w miejscach, gdzie skupiło się życie Polonii Gdańskiej oraz wsiach, w których przeważała ludność polska.

Zimą 1939 r., czyli pół roku przed wybuchem II wojny światowej, studenci Polacy po antypolskich wystąpieniach i prowokacjach studentów niemieckich zostali usunięci siłą z sal, pracowni i czytelni. Dnia 27 lutego 1939 r. decyzją rektora prof. Ernsta Pohlhausena część studentów została wydalona z uczelni. Polscy studenci de facto zostali pozbawieni możliwości dalszego studiowania na Politechnice Gdańskiej…

 
Literatura:
1. XXV lat Bratniej Pomocy. Jednodniówka Bratniej Pomocy studentów Politechniki Gdańskiej 1923-1948, red. Z. Bar, Gdańsk 1949.
2. Kowalczyk Jerzy S., "Bratnia Pomoc" na Politechnice Gdańskiej w latach 1922-39 i 1945-49, Pismo PG, 2000, nr 3, s. 6-8; nr 4/5, s. 3-5.
3. Księga Pamiątkowa Studentów Polaków Politechniki Gdańskiej w latach 1904-1939, Gdańsk 1993.
4. Mikos Stanisław, Polacy na Politechnice w Gdańsku w latach 1904-1939, Warszawa 1987.
5. Stępniak Henryk, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku (1920-1939), Gdańsk 1991, s. 333-344.
Ilustracja:
Polscy studenci w czytelni w Domu Akademickim "Bratniej Pomocy" ZSPPG w Gdańsku Wrzeszczu, ok. 1925 r. (Fot. ze zbiorów Sekcji Historycznej Biblioteki PG).
 
Kontakt: witold.parteka@pg.edu.pl