Otwarty dostęp (ang. Open Access; OA) oznacza, że każdy użytkownik Internetu ma możliwość nieodpłatnego i nieograniczonego technicznie dostępu do tych publikacji. Otwarty dostęp (Open Access) do publikacji naukowych jest jednym z elementów - obok otwartych danych badawczych, otwartych metod i protokołów badawczych, otwartego dostępu do narzędzi i wszelkich materiałów niezbędnych do powtórzenia danego badania, otwartego oprogramowania, otwartego notatnika laboratoryjnego (in. otwartego notesu, otwartego notatnika badawczego), otwartych recenzji i otwartych zasobów edukacyjnych - składujących się na otwartość w nauce. W przypadku patentów, zasada obowiązująca mówi, że najpierw musi mieć miejsce komercjalizacja wyników i patentowanie, a dopiero potem publikowanie. Otwarty dostęp do publikacji naukowych musi być zgodny z prawami własności intelektualnej.
Otwarty dostęp w praktyce jest realizowany za pośrednictwem różnych opcji, m.in. tzw. drogi zielonej (samoarchiwizacji), czyli udostępniania artykułów w otwartych repozytoriach. W tym modelu to prenumeratorzy pokrywają koszty związane z procesem publikacji, co oznacza, że ich autorzy nie muszą wnosić opłat. Autorzy w tym modelu sami udostępniają - na wybranej licencji - za zgodą wydawcy w repozytorium lub np. na swojej stronie internetowej preprint lub/i postprint swojego artykułu opublikowanego w czasopiśmie naukowym. Autor w "zielonej" opcji zachowuje prawo ponownego wykorzystania swoich artykułów do różnych celów i nie ponosi opłat (koszty publikacji są pokrywane z opłat za prenumeratę wnoszonych przez biblioteki). Drugim rozwiązaniem jest wykorzystanie przez autora tzw. drogi złotej, oznaczającej publikowanie artykułu na wybranej licencji w otwartym czasopiśmie oferującym standardowo otwarty dostęp do wszystkich artykułów. Stosowane są także inne rozwiązania.
Dostęp do tekstów naukowych w otwartym dostępie jest darmowy, samo zaś ich publikowanie może wiązać się z wysokimi kosztami (z wyjątkiem tzw. "zielonej drogi"). Najczęściej stosowanym rozwiązaniem jest pokrywanie kosztów publikowania (APC – article processing charges) z grantów lub z dofinansowania z uczelni (wykazanych jako afiliacja pracownika naukowego). Poniżej przedstawiono wybrane źródła finansowania badań i publikacji naukowych:
- badania w ramach programów MNiSW,
- badania podstawowe - Narodowe Centrum Nauki,
- badania wspierające innowacje - Narodowe Centrum Badań i Rozwoju,
- badania w ramach programów - Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej,
- badania w ramach programów UE - m.in. CORDIS,
- doradztwo w zakresie przygotowania wniosków - Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych Unii Europejskiej,
- Zintegrowany System Usług dla Nauki,
- informacje dot. Grantów i konkursów w Polsce - Nauka w Polsce,
- rozwiązania przewidziane zgodne ze strategią uczelni.
Istotną kwestią jest także wybór wiarygodnego czasopisma Open Access, unikając tzw. drapieżnych czasopism.
Wśród korzyści modelu otwartego dostępu do publikacji naukowych dla społeczeństwa wymieniane są m.in.:
- lepszy obieg cyfrowych treści naukowych (publikacje, dane badawcze),
- podnoszenie jakości badań (przeciwdziałanie plagiatom),
- promocja nauki w społeczeństwie, efektywniejsze wydatkowanie środków publicznych.
Większa dostępność publikacji w zdecydowany sposób pozytywnie wpływa na prestiż i liczbę cytowani naukowców, pośrednio budując wysoki prestiż uczelni.
Otwarty dostęp do publikacji naukowych będących rezultatem badań (współ)finansowanych ze środków publicznych, w tym ze środków unijnych, jest obowiązkowym wymogiem w europejskim programie Horyzont Europe finansowanym przez UE. Polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przyjęło w dn. 23.10.2015 r. politykę otwartego dostępu zawartą w dokumencie pt. Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce.
